«Чиңһс хан» гидг дегтр таңһчдан ирв

07-05-2024, 15:04 | Общество, Сойл

А. Амр-Санана нертә Келн-улсин дегтрин саңгин Көглтин Даван нертә утх-зокъялын музейд дегтрин көрңгнь байҗв. һазадын орнд барлгдсн өвәрц нег һарциг музейд эн өдрмүдт белглв.
Хар-Даван Эрнҗән бичсн «Чиңһс хан» дегтриг эс умшсн күн уга болх. Күүнә һазрт бәәсн эмч, бичәч, олна үүлдәч Хар Даван Эрнҗән бичсн үүдәвриг Сербийд 1929 җилд барас һарсн болдг. Тер цагт һарсн дегтр ода Хальмгт ирсн бәәнә.
Дегтриг мана һазра күүкн Светлана Помпаева дегтрин саңгин музейд авч ирв. Эн күүкд күн Нижегородск мүҗин һардврин балһсна өлг-эдин болн һазрин зөөриг заллһна комитет толһалҗ көдлҗәнә. Нижегородск мүҗин делегацин ханьд Сербийд көдлмшин кергәр одсн саамдан Светлана Помпаева тенд хальмг эмигрантла таньлдв. Делегациг Сербин халхас тосч авсн элчнр дунд тер күн йовҗ. Цаһан эмигрантын үлдл тохмин элч болҗанав гиҗ тер бийән нерәдв. Туслң бийиннь саңд хадһлгдҗасн эн ховр дегтриг Светланад бәрүлҗ өгсмн. Ода тиигәд холын һазрас ирсн эн дегтр Көглтин Даван утх-зокъялын музейд зөвтә орман олв.
Келн-улсин дегтрин саңгин һардач Майя Безидеева эн белгин ик чинриг темдгләд, Светлана Помпаевад ханлтан медүлв. Дегтриг белглсн йовдлд гүн номин доктор Баазр Бичеев, номт Бадм Меняев, бичәч Татьяна Бадакова, нань чигн әмтн орлцв.
Эн йовдлла ирлцүлҗ, «Чингисхан как полководец и его наследие» гидг дегтр бичсн Хар-Даван Эрнҗәнә тускар умшачнртан тодлулхар бәәнәвидн. Әрәсән империн Әәдрхнә губерня Баһ Дөрвдә нутгин Баһ Бухса әәмгт Эрнҗән 1885 җилд төрсмн гисн тодлвр бәәнә. Белградт 1941 җилин үкр сарин 19-д өңгрсмн. Хар-Даван Эрнҗән Хальмгтан нертә эмч, олна үүлдәч бәәснь темдгтә.
XX зун җилин түрүн өрәлд гүн ухани билгтә цәәлһәч болҗ, хөөннь евразийство гиҗ нерәдгдсн философск-политическ зөрүллтин шунмһа элчнь болҗ Хар-Даван Эрнҗән тууҗд орсмн. Чиңһс хаана туск үүдәвр бичсәрн хамгин түрүнд эн олн дунд нер һарсмн.
Эн гүн номиг бәрҗ йовсн үүлдәчнр Әрәсә евразийск теегин аһуд нүүдл улсин нутгудла бәрҗәдг залһлданд ончлгч оньган тусхаҗасмн. Орс улсин тууҗ болн уңг-тохмин делгрлт эн халхин залһлданд бәәнә гиҗ евразийск номтнр болн үүлдәчнр тоолдг билә. Эн үүлдврин эклцд нертә цергә үүлдәч болн Моңһл нутгин алдр үүдәһәч Чиңһс хан ик чинр зүүснь лавта йовдл мөн. Ухата болн зөргтә цергә үүлдәч болсн деерән Чиңһс хан ик нутгин ул тәвсн ухатл болн йосна халхар кесг шин тоотыг үүдәсн цецн һардач бәәсмн. Күмни тууҗд орсн кесг шин үүлдврин улынь эн цецн һардач ухалҗ, бәәдл-җирһлд тохраснь ил болҗана. Номһн далаһас авн Средиземн теңгс күртл тиим ик аһу һазр эзлҗәсн ик күчтә нутг тогтана гисн йосндан тууҗлгч йовдл болв.
Делкәг догдлулсн алдр хаана туск үүдәврән Хар Даван Эрнҗән эмиграцд бәәхдән бичсмн. Чиңһс хаана 700 җилә өөн темдглҗәсн цагла эн көдлмшән эклсн болдг. 1929 җилд дегтр Белградт барлгдҗ һарла.
Терүнә өмн Белградт болн Петроградт барлгдҗ һарсн Б. Владимирцовин «Чиңһс хан» дегтр эврәннь үүдәвр бичх седкл Хар-Даванд орулсмн. Тиигҗ эн дегтр үүдсн болдг.
Евразийствин туск номин медрләр соньмсч, олн дунд тархаҗ йовсн баһ наста олн номтнр, тууҗчнр, олна үүлдәчнр бәәсмн: Н.Трубецкой, Г. Вернадский, П. Савицкий, П. Сувчинский – эн болн нань чигн нердиг әмтн сән меднә. Бидн болхла, тедн дундас йосндан евразиец бәәсн үүлдәчин тускар келҗәнәвидн. Хар-Даван Эрнҗән төрхәрә евразиец бәәсмн. Бичкнәсн хальмг болн орс ухани зөөриг бийдән шингәҗ авсн Хар-Даван Эрнҗән нертә тер номтнрин зергләнд зөвтә орман эзлҗ йовснь маднд ик бахмҗта.
Угатя хальмгудын бүлд төрсн көвүн хүвсхлин өмн «хальмг улсин стипендиат» болад сурһуль-эрдмтә болсмн. Эмчин сурһуль түрүләд Петербургск ик сурһульд эклҗ сурад, дарунь Юрьевск сурһульд цаг зуур дасад, Хазнд дөрвдгч курст сурһулян цааранднь сурад, Хар-Даван Эрнҗән медицинә доктор болв. Номтын болн эмчин тер цага туск цаасд Татарстана архивд бәәнә.
Эврә келн-улст бичг-тамһ дасхсн деерән хальмгудын зөв-йосиг харсх күслтәһәр шунҗасн үүдәгч улсин зергләнд Хар-Даван Эрнҗән үүлдҗәсмн. Моңһл нутгин үүдәһәч, цергә болн йосна алдр үүлдәчин туск дегтр Хар-Даван Эрнҗән бичснь хальмг эмиграцин дунд сойлын ик чинртә йовдл болснь маһд уга. Дорд үзгин, моңһлын тууҗ шинҗләчнрин олн үүдәврмүд, номин шинҗллтс болн нань чигн бәрмт болсн материалмуд дассн болн шинҗлсн түүрвәч Хар-Даван Эрнҗән иим ик кемҗәтә үүдәвр бичсн болдг. Энтн теегтән өргсн частр болҗана гиҗ тер цага номтнр үнлҗәнә.
«Чиңһс хан» үүдәсн делкә тууҗд үзгдәд уга йовдл болҗана, - гиҗ Хар-Даван Эрнҗән өргмҗтәһәр бичҗәнә. - Делкән тууҗд кемҗәһәрн иим ик һазрта нутг уга бәәсмн. Моңһл цергин матьхр чашкин күчәр эврә медлдән орулҗ авгдсн аһу ик һазр кенд чигн уга бәәсн болдг.
Хар-Даван Эрнҗәнә болн нань чигн евразийцнрин «зерлг» теегин туск үүдәврмүд улсин тууҗин эн халхд әмтнә оньгт тусхав. Цуг делкән тууҗд зөвтә орман эзлх Чиңһс хаана алдр цагин йоста чинринь медүлҗ үзүлсмн. Моңһлын алтн ик нутгин тууҗиг болн чинриг урднь мартулҗ, чинр эс зүүсн болҗ тоод авгдлго бәәсн болхла, эн үүдәврмүд, тедн дунд Хар-Даван Эрнҗәнә роман, теегин нүүдл улсин сойл йир соньн болн байн тууҗта, ухани болн билгин байн зөөртә болҗахинь медүлв. Деед үзгин сойлыг делгрүлсн нутг болсн деерән Әрәсә Азин кезәңк цецн тууҗин зөөриг, Чиңһс хаана нутгин зөөриг хадһлҗ делгрүлҗәдг нутг болҗ нерән өөдлүлв. Хальмг эмч, олна үүлдәч Хар-Даван Эрнҗән бичсн Евразин туск роман тиим чинртә болв.

ХӨӨЧИН Галина

Видео