Алтайск крайд бәәсн хальмгуд

25-09-2021, 15:06 | Общество

Сиврин тууврт бәәсн хальмгудын төлә 50 җил хооран, 1956-ч җилин лу сард, сән зәңг ирсмн. Тиигхд Москва балһснд КПСС-ин ХХ съезд давсмн. Түүнә сүл өдр өрүни хаалһата селвлцәнд партин негдгч сегләтр Никита Хрущев «Күүг даву күндллһнә болн түүнә ашин тускар» гидг доклад умшад, Сталиниг чаңһар шалһсмн.
Хрущевин келсәр, давсн зун җилин 30-ч җилмүдин өрәләс авн 50-ч җилмүдин эклц күртл Сталинә гемәр СССР-т сайад әмтн төрүц ямаран чигн учр угаһар цааҗла харһад әмнәсн хаһцсмн, кесг җилмүдин туршт түүрмд суусмн, 10 һар келн-улс, тедн дунд хальмгуд, хар гөрәр урвачнрт гемшәгдәд, төрскнәсн туугдад, орн-нутгин олн зүсн регионмудт күчәр нүүлһгдсмн. Никита Сергеевич цааҗла харһсн улсин нериг цеврләд, тууврт бәәсн келн-улст хәрү төрскнүрн нүүх зөв өгх кергтә гив.
Эн туст келхд, 1943-ч җилин бар сарин 28-д Сталинә зааврар мана таңһчас Сиврүр хальмгуд күчәр нүүлһгдсмн. Хальмг АССР уга болсна хөөн түүнә райод хам-хоша бәәдг регионмудт өггдсмн, Әәдрхнә мүҗд – 6, Сарпулин крайд – 2, Аһшин мүҗд – 2, Ростовин мүжд – 2 район күртсмн.
КПСС-ин ХХ-ч съездин өмн тууврт хальмгудын то 82 000 күн бәәсмн, тедн РСФСР-ин 15 крайд болн мүҗд, Хасг ССР-ин 13 мүҗд, Узбекистанд, Киргизьд болн Таджикистанд бәәсмн. Эн зурцд хальмгуд Алтайск крайд яһҗ бәәснә тускар 1956-ч җилин үкр сарин 14-д Москва балһсна төлә белдсн региона Министрмүдин Советин цаасар ирлцҗ келҗ өгхәр бәәнәвидн. Тенд хальмгудын ик зунь көдлмштә бәәсмн, сәәнәр көдләд, үүлдврин нүүрләчнр олсмн. 10000 һар күн промышленн халхд болн учрежденьст, 14000 – колхозмудт болн МТС-т, 11000 күн совхозмудт көдлҗәлә. Цааснд бичсәр, сүл җилмүдт теднә материальн-бәәцин бәәдл зөвәр ясрв. Бәәсн 19710 хальмг өрк-бүләс 8500 бүл эврә гертә, өрәләс үлү малта билә.
Алтайск крайд хөөннь нерән дуудулсн баһ биш хальмгуд бәәдг билә. Теднәс негнь Хальмг Таңһчин сойлын ачта көдләч, урднь Хальмг АССР-ин сойлын министрәр көдлсн Басңга Иван мөн. Медәт нег 2-3 җил хооран Хальмг Таңһчин Олна палатын гешүн болад таңһчин төлә кесг ик чинртә төрмүд босхасмн. Үлгүрнь, эн төрскн келән хадһлхин болн делгрүлхин төлә ик чинртә керг күцәсн мөн. Түүнә келсәр, сурһуль-эрдмин, сойлын, үүдәлтин халхд төрскн келән олзллһн күн болһниг байҗулна. Бидн, «Хальмг үннәхн», Иван Нимгировичлә ода күртл нөкцлтән өргҗүлҗ байрта бәәнәвидн. Наста болсн бийнь Басңга Иван ода күртл шулун-шудрмг күн болад, таңһчин олна үүлдврт шунмһаһар орлцна.
Бас Алтайск крайд Төрскән харсгч Алдр дәәнд орлцач Намсин Илья багшар көдлҗ йовла. Илья Евгеньевич мана таңһчд темдгтә күн, олна болн государственн үүлдәч мөн. Келхд, эн 1967-ч җилд мана «Хальмг үнн» газетин ах редакторар көдлсмн. Дарунь Илья Евгеньевич КПСС-ин обкомин сегләтрәр, Хальмг АССР-ин Деед Советин Президиумин Ахлачар үүлдсмн. Намсин Илья кесг дәкҗ Хальмг АССР-ин Деед Советин депутатнрт суңһгдла, хойр дәкҗ РСФСР-ин Деед Советин депутат болҗ үүлдлә.
Алтайск крайин Шипуновск района Нечунаево селәнд Төрскән харсгч Алдр дәәнә ветеран Эрднин Пүрвә бәәдг билә. Дәәнәс ирн, эн Барнаул балһсна багшнрин деед сурһулин ректор тал одад: «Таднд Сталинә стипендиат кергтәй?», – гиҗ сурсмн. «Кергтә боллго, зуг тиим оютниг альд олҗ авхмб?» гихләнь, – энтн тана өмн зогсҗана!», – гиҗ Эрднин Пүрвә хәрү өгсмн. Келхд, мана күн тер сарин бийднь шүүврән өгәд, деед сурһульд орад, түүнә лавта Сталинә стипендиат болад, йилһән сән темдгүдәр сурһулян төгсәсмн. Эрднин Пүрвә УДЕ-г ухалһҗ һарһад орн-нутгт бәәтхә нам цуг нарт-делкәд нерән туурулсмн. Пүрвә Мучкаевич Әрәсән сурһуль-эрдмин академин академик, РСФСР-ин номин ачта көдләч, Хальмг Таңһчин күндтә иргн, Хальмгин Баатр бәәсмн.
Келхд, Алтайск крайд бәәсн темдгтә хальмгудын нерд цааранднь чигн зааҗ болхмн. Тедн кен гихлә, Төрскән харсгч Алдр дәәнд орлцач, урднь Хальмг АССР-ин эрүл менд харлһна министр Сусен Плехан, 80-ч җилмүдт таңһчин ГТРК, Хальмг АССР-ин седкүлчнрин Ниицәг һардҗасн Романа Антон, КПСС-ин Целинн райкомин негдгч сегләтрәр көдлсн, Басан Бадьминович Городовиковин нөкд Мантан Иван болн нань чигн улс мөн. Тиим улсин күн болһна тускар онц дегтр барлҗ болхмн. Эдн цуг хальмг улсла хамдан КПСС-ин ХХ съездин шиидвриг байртаһар тоссмн. Тегәд хальмг таңһчиг дәкнәс босхх кергтә гиҗ тоолад, энүнә тускар советск правительствд бичәд, хальмг улсин сулдхврин төлә шунҗ үүлдсмн. Удл уга, 1957-ч җилд, теднә күсл бүтсмн. Хальмгуд эңкр теегүрн хәрү нүүҗ ирсмн.
ШААКУН Василий