«Түвин дөрвн хан» гисн кемб?

01-04-2021, 17:58 | История

Мана өвкнрәс үндслсн баатрльг дуулвр «Җаңһриг» эс меддг күн Хальмг Таңһчд уга. Зуг эн мөңк үүдәвриг эврә келәр умшад авсн әмтнә тонь җил ирвәс баһрҗ йовна. Тер бийнь умшсн әмтн «Җаңһрин» текстд өдгә цагт хальмгудт эс медгддг олн үг үзнә. Нег иим үгиг медүлҗ өгий.


Мана баатрльг дуулвр «Җаңһрин» эклцд эзн богд Җаңһрин хатна тускар келх үгд: «…Түвин дөрвн хаани күүк һолад, Төвшүн дөчн йисн нойни күүк һолад, Нарн һарх үд хойрин хоорнд бәәдг Ном Төгс хаани күүк залгсн болдг», гиҗ келгднә. «Түвин дөрвн хан» гидгнь юн учрта, юн утх-чинртә юмнви? Юнгад мана «Җаңһрт» ик орн-нутгин хаана күүкдин тускар келлго, «Түвин дөрвн хаани күүкдиг һолсна» тускар келгддг болхви гихлә, эн үгин тәәлвр ик соньн болчкад, мана өвкнрин һәәхмҗтә сәәхн йиртмҗ үзх үзлиг маднд цәәлһҗ өгх дааврта үгмүд мөн.
Эндр цәәлһҗәх үг болһниг тәәләд өгхлә, «түв» гиснь һазрин ик кесг, эс гиҗ орс келәр «материк» гих үгин күүндәни келнә дуудлһ болна. Тод бичгин хуучн ном-судрт «түв» биш, «тив» гиҗ эн үгиг бичәд чигн, умшад чигн авдг юмн. Эннь ода мана келнә үг болчкад, йосндан ик эрт цагт энтдкгин (индин) келнәс авч мана келнд орулад дуудлһинь невчкн сольсн «двипа» гидг үг болна. Эн «двипан» тәәлврнь басл «континент», «материк» гих юмн. Эн цаг-үйин сурһульта әмтнә медсәр алтн делкә деер дөрвн тив биш, зурһан тив бәәдг. Тер зурһанас әмтә-тоота юмна эс бәәдг киитн Антарктидыг хасч, бас чигн урд эс меддг Ар Америк, Өмн Америк болн Австралиг хасад авхла, Африк Евразь хойрхн үлдх юмн.
Тиигхлә юн дөрвн тивин тускар «Җаңһрт» келгдҗәнә гихлә, эннь бурхна шаҗнла бат холвата юмн. Мана өвкнрин үзләр мана алтн делкән һол дунд уулын хан болсн Сүмр уул бәәнә. Сүмр уул болхла, дөрвн өнцгтә. Өнцг болһнь эврә өңгтә болдг. Өмн үзгин өнцгнь биндрә (берилл чолун) гидг эрднәс бүтсн болчкад, көк өңгтә. Барун талын өнцгнь бадма-раһа (корунд чолун) гидг эрднәс бүтсәр улан өңгтә. Ар өнцгнь алтнас бүтсн болсар шар өңгтә болад, зүн өнцгнь мөңгнәс бүтсәр цаһан өңгтә болна. Сүмр уул дөрвлҗн болад, дөрвн таласн дөрвн ик тивтә болдг.
Дөрвн талкин дөрвн тивнь иим: өмн үзгәс мана әмтнә бәәдг «Замб тив».
Мана теңгр-оһтрһу биндрә талкин дор бәәсәр, теңгр-оһтрһумдн көк өңгтә. Эн тивин нернә урчнь ямарамб гихлә, мана тивин һол дунд «Һаслң замб модн» гидг модн урһна. Тер модна алтн темсн уснд унхла, «замб-замб» гидг дууһар унсар, Замб модна тив гиҗ болв. Барун талкин тивин нернь — «Үкр эдлгч тив». Тенд бәәсн әмтн төгрг чирәтә, мал-адуснас теднд үкрәс нань юмн уга.
Тер төләд үкрин мах идәд эдлҗ, тедн «Үкр эдлгч тивин» әмтн гидг нертә болв. Теднә теңгр-оһтрһунь барун үзгин бадма-раһан улан герлтә болад, улан өңгтә болдг. Ар үзгин тивнь «Му дуута тив» гидг нертә. Сүмр уулын ар өнцгин алтна герл теңгр-оһтрһуһинь шарлулсар, тернь шар өңгтә болна. Тенд бәәсн әмтн дөрвлҗн толһата, ут наста болдг. «Му дуута тив» гидг нернә учринь тәәлхлә, ут нас наслад, тер тивин әмтнә үкх цагнь ирхлә, деер теңгрәс «Чи удл уга үкнәч!» гидг дун һардг. Тер төләд эн тивиг «Му дуута» гинә. Сүмр уулын зүн таласнь болхла, «Үлмҗ бийтә тив» гидг тив бәәнә. Мөңгн өнцгин герләр герлтсн теңгр-оһтрһунь цаһан болдг. Тер тивин әмтнә толһань зәрмдг сар (лунный серп) мет болна. Тивин нернә учрнь — әмтнь ольһр-оовр ик бий-цогцта болдг.
Эн дөрвн тивин хойр таласнь бас хошаһад баһ тив бәәдг. Эн баһ тивмүдин тускар «Җаңһрт» бас келгддг болв чигн, кезә нег цагт теднә тускар бичәд өгий. Тегәд эн дөрвн ик тивин төр-шаҗн хойриг бәрдг дөрвн ик хан бәәнә. Тер дөрвн хан нойлҗах эврә әмтнә дүртә болна. Тиимин төлә дөрвн тивин хаана күүкднь мана меддг әмтнә чирәтә, бас чигн төгрг, дөрвлҗн, зәрмдг сарин бәәдлтә болдг. Эзн Җаңһрин хатн болх күүкн урдк һурвн мет чирәтә болхла, Замб тивин әмтнә инәдн-наадн болх гиҗ һолад, теднә күүкдиг авсн уга гиҗ шаҗна йос меддг күн тааҗ чадна. Юн күүкиг Богд авсмб гихлә, дөрвн үзгин дөрвн тив деер бәәдг дөрвн хаана күүкдиг биш, «нарн һарх үд хойрин хоорнд бәәдг Ном Төгс хаана күүк» залҗ авч гиҗ келгднә. Тернь дундур үзгин күүкн болна.
Ода мана медәд авсн юмн болхла, «Түвин дөрвн хан» гидгнь, ода мана меддг зурһан тив биш, шаҗна үзлд орсн кезәңк йиртмҗ үзх үзлин Сүмр уулын дөрвн өнцгин талас бәәсн дөрвн ик тивин хаадын тускар келгдәд бәәнә. Эн «түвин дөрвн хан» гих һурвн үгиг «Җаңһр» тогтҗасн цагас авн Очра Номт соңсч бичәд авсн цаг күртл, чиңнәд авчасн мана өвкнр шогин чинрәр чигн тааҗ, Сүмр уулла әдл алдр-дүүвр Җаңһрин әдлцш уга чинрәр чигн үздг бәәҗ. Шогнь — дөрвн хаана күүкдин чирәсиг медәд инәҗ эс болх. Богд Җаңһрин өндр чинрнь — Сүмр уулын эргндк дөрвн тивин хаана күүкдиг һолад йовх күн тер дөрвнәс үлү ик чидл-күчтә болад, тедниг һолҗ әәшго гисн медән. Җаңһран эврә келәрн умшхла, олн соньн зүүл негдҗ ирхнь лавта. Тер төләд эврә эн баатрльг дуулвран умшад бәәтн!

КОРНИН Геннадий

Видео